Osoby z niepełnosprawnością intelektualną są jedną z grup, które odbywają karę w systemie terapeutycznym i z poszanowaniem ludzkiej godności (9 kkw). W praktyce wygląda to inaczej niż w teorii. Dzisiaj zostanie przybliżona problematyka osób z niepełnosprawnością intelektualną za kratami więzienia.
Osoby z niepełnosprawnością intelektualną podatne na sugestie
W Polsce nie ma konkretnych danych, które pokazałyby w jakim stopniu osoby z niepełnosprawnością intelektualną popełniają przestępstwa. Agnieszka Budnik w swoim materiale dla przykładu przytoczyła badania amerykańskie.
Według nich „osoby z niepełnosprawnością intelektualną nie popełniają przestępstw częściej niż osoby sprawne intelektualnie”[1]. Natomiast inne, również amerykańskie badania dowodzą, że ze względu na fakt, że osoby z niepełnosprawnością intelektualną mogą być bardziej podatne na sugestie i chęć akceptacji przez społeczeństwo istnieje spore prawdopodobieństwo, że będą one przyznawać się do czynów, których nie popełniły[2].
Przykładem działania na rzecz akceptacji społeczeństwa jest sytuacja z 2021 roku. Znany youtuber- Kamerzysta w swoim materiale namawia młodego chłopaka z niepełnosprawnością intelektualną do wykonywania różnych rzeczy za pieniądze. Chłopak bez zastanowienia wykonywał wszystkie polecenia. Sprawa trafiła do prokuratury[3].
Przyznawanie się do winy chlebem powszednim
Osoby niepełnosprawne intelektualnie najczęściej nie działają same, raczej wypełniają czyjeś ,,zadania”. Przestępstwa przez nie popełniane przeważnie są nieplanowane i mogą wynikać z braku umiejętności radzenia sobie zarówno z emocjami, jaki i sytuacjami stresowymi.
W dużej mierze osoby z niepełnosprawnością intelektualną nie potrafią oszacować konsekwencji z jakimi wiąże się dane przestępstwo. Niskie zdolności planowania i przewidywania skutkują tym, że przestępcy z niepełnosprawnością intelektualną częściej są „łapani”. Przez wzgląd na ich dysfunkcje mają mniejszą szansę na skuteczną obronę własnej osoby, co wiąże się z przyznaniem się do winy[4].
Przepisy
W przypadku popełnienia przestępstwa przez osobę z niepełnosprawnością intelektualną jest ważne ustalenie poczytalności, gdy stwierdzi się niepoczytalność, to można wyłączyć winę oskarżonego.
- Art. 1 § 3 kodeks karny – Nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego, jeżeli nie można mu przypisać winy w czasie czynu[5].
- Art. 31 §1 kodeks karny – Nie popełnia przestępstwa, kto, z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych, nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem[6].
- Art. 31 § 2 kodeks karny – Jeżeli w czasie popełnienia przestępstwa zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania postępowaniem była w znacznym stopniu ograniczona, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary[7].
Trzeba również wydać opinię o stanie zdrowia oskarżonego, o tym mówią przepisy kodeksu postępowania karnego:
- Art. 202 §1 – W celu wydania opinii o stanie zdrowia psychicznego oskarżonego sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator, powołuje co najmniej dwóch biegłych lekarzy psychiatrów
- Art. 202 §2 – Na wniosek psychiatrów do udziału w wydaniu opinii powołuje się ponadto biegłego lub biegłych innych specjalności.
- Art. 202 §3 – Do udziału w wydaniu opinii o stanie zdrowia psychicznego oskarżonego, w zakresie zaburzeń preferencji seksualnych, sąd, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator, powołuje biegłego lekarza seksuologa.
- Art. 202 §5 – Opinia biegłych powinna zawierać stwierdzenia dotyczące zarówno poczytalności oskarżonego w chwili popełniania czynu, jak i jego aktualnego stanu zdrowia psychicznego oraz zdolności do udziału w postępowaniu[8].
Międzynarodowe normy zapewniają udogodnienia dla więźniów z niepełnosprawnością, co jest gwarancją równego traktowania osób odbywających karę pozbawienia wolności np. art. Europejskiej Konwencji Praw Człowieka mówi o obowiązku przestrzegania praw człowieka „Wysokie Układające się Strony zapewniają każdemu człowiekowi, podlegającemu ich jurysdykcji, prawa i wolności określone”[9].
Przepisy konta rzeczywistość
Niestety; przepisy przepisami, a rzeczywistość czasami nie zawsze bywa kolorowa. Osoby z niepełnosprawnością intelektualną są skazywane na karę ograniczenia wolności, ponieważ nie zdają sobie sprawy z konsekwencji np. nieopłaconej grzywny. Brakuje skutecznych źródeł prawnych, które już na etapie zatrzymania pozwalałyby ocenić stan zdrowia osoby oskarżonej.
Specjaliści RPO analizowali liczbę osadzonych z niepełnosprawnością psychiczną i intelektualną i doszli do wniosku, że większość więźniów ma stwierdzoną niepełnosprawność intelektualną. Dodano, że w Polsce nie obowiązują przepisy nakazujące policjantowi odnotowywać nietypowe zachowania wskazujące na dysfunkcje intelektualną w protokole przesłuchania. Pociąga to za sobą konsekwencje. Prokurator nie dostaje takiej informacji, więc nie powołuje biegłych, a tym samym sąd wydaje wyrok w trybie nakazowym[10] np. kara ograniczenia wolności bądź grzywna[11].
Jakie są realia? – przykłady
Pierwszym przykładem może być sytuacja ze skazaniem mężczyzny z niepełnosprawnością intelektualną za kradzież 270 zł. Bez przeprowadzenia rozprawy i bez gwarancji obrony. Lekarze stwierdzili, że ma ograniczoną poczytalność na podstawie zeznań, w których napisano, że oskarżony powiadomił o tym, że nie umie ani pisać, ani czytać[12]. Rzecznik Praw Obywatelskich złożył kasację [13]do Sądu Najwyższego.
Kolejną sytuacją, która pokazuje jakie są realia jest wystąpienie do Dyrektora Generalnego SW w sprawie niezapewnienia więźniowi z niepełnosprawnością intelektualną bezpieczeństwa osobistego w areszcie śledczym. Lekarze, a także wychowawcy nie posiadają wystarczającej wiedzy na temat niepełnosprawności intelektualnej, co skutkuje nienależytą opieką nad osobami posiadającą wyżej wymienioną dysfunkcje. We wnioskach kierowanych do Rzecznika Praw obywatelskich zostało napisane, że osoby te nie są rozumiane przez pracowników aresztu śledczego[14].
Sprawa Radosława Agatowskiego również pokazuje nam jaka jest rzeczywistość. Mężczyzna z niepełnosprawnością intelektualną został skazany na 10 miesięcy pozbawienia wolności w zawieszeniu na trzy lata. Dopuścił się kradzieży sześciu rowerów, trzech drewnianych palet i dwóch wózków. Został uznany za winnego wszystkich dokonanych przestępstw. W opinii biegłych oskarżony zdawał sobie sprawę z dokonanego czynnego[15]. Doszło do ułaskawienia Agatowskiego. W ocenie Prokuratora Generalnego „Jest on osobą z niedorozwojem umysłowym, niepełnosprawną i z racji tego wymagającą wsparcia w bieżącym, codziennym funkcjonowaniu ze strony innych osób. Ma duże problemy z poruszaniem się oraz porozumiewaniem, rozmowa z nim jest trudna, ma kłopoty ze zrozumieniem kierowanych do niego słów. Nie ma też pełnej świadomości popełnianych czynów oraz konsekwencji z tym związanych. W rezultacie nie potrafi świadomie uczestniczyć w procesie wykonywania kary i resocjalizacji, a tym samym cele kary w stosunku do skazanego nie są realizowane”[16].
Podsumowując, osoby z niepełnosprawnością intelektualną często są skazywane na karę pozbawienia wolności. Dzieje się tak mimo, że podczas popełnienia przestępstwa nie stwierdzono poczytalności. Dodatkowo osoby te nie są objęte należytą opieką przez pracowników.
Opracowanie wpisu w ramach odbywanego Stażu: Weronika Apolinarek
[1] A. Budnik, Wybrane aspekty dotyczące zagadnienia niepełnosprawności intelektualnej w kontekście prawa karnego w Prawa osób z niepełnosprawnością intelektualną w świetle europejskiego i polskiego ustawodawstwa, Wejherowo.
[2] Ibidem, s. 118.
[3] O. Gersz, https://natemat.pl/349259,youtuber-kamerzysta-o-filmie-z-niepelnosprawnym-nie-mam-za-co-przepraszac, (dostęp: 31.07.2024).
[4] A. Budnik, Wybrane aspekty dotyczące zagadnienia niepełnosprawności, s. 118.
[5] Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny Część Ogólna.
[6] Ibidem
[7] Ibidem
[8] Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (dostęp: 31.07.2024).
[9] Europejska Konwencja Praw Człowieka (dostęp: 01.08.2024).
[10] Sąd wydaje wyrok zza biurka bez konieczności odbycia się rozprawy.
[11] P. Rojek- Socha, Niepełnosprawni intelektualnie skazani na więzienie, https://www.prawo.pl/prawnicy-sady/niepelnosprawni-intelektualnie-skazani-na-wiezienie,74779.html (dostęp: 01.08.2024).
[12] BIP, Osoba z niepełnosprawnością intelektualną skazana za drobną kradzież bez prawa do obrony. RPO złożył kasację do SN (dostęp: 01.08.2024).
[13] Odwołanie od orzeczenia sądu niższej instancji.
[14] Do Dyrektora Generalnego sw ws. zapewnienia poszanowania praw osób pozbawionych wolności z niepełnosprawnością intelektualną, „Rzecznik Praw Obywatelskich. Biuletyn Informacji Publicznej”, 2014, https://bip.brpo.gov.pl/pl/con-tent/do-dyrektora-generalnego-sw-ws-zapewnienia-poszanowania-praw-osob-pozbawionych-wolnosci-z.
[15] Polska Agencja Prasowa, Niepełnosprawny intelektualnie Radosław Agatowski skazany za kolejne kradzieże (dostęp 01.08.2024).
[16] Polska Agencja Prasowa, Za ułaskawieniem przemawiają względy humanitarne”. Wniosek PG ws. Radka gotowy (dostęp: 01.08.2024).
