Liczba osób z niepełnosprawnością w Polsce według danych GUS z 2019 r. wynosi, w zależności od przyjętych kryteriów, od 12 do 16% ogółu populacji; największy udział w tej grupie, bo aż 10% całego społeczeństwa mają osoby z ograniczeniami mobilności. Co to jest dostępność architektoniczna? Jakie przepisy ułatwiają poruszanie się osób z niepełnosprawnością m.in. po zabytkowych zamkach w Polsce. Jak to wygląda w praktyce?
Co to jest dostępność architektoniczna i komu jest potrzebna?
Dostępność architektoniczna według najogólniejszej definicji oznacza możliwość korzystania z obiektów architektonicznych przez jak najszerszą grupę osób w możliwie największym stopniu, w tym osób z ograniczoną percepcją i ograniczoną mobilnością. Chodzi tu szczególnie o osoby z niepełnosprawnością (niewidome, słabowidzące, głuche, słabosłyszące, głuchoniewidome, z upośledzeniem umysłowym, z zaburzeniami zdrowia psychicznego, z zaburzeniami mowy, autyzmem, z dysfunkcją narządu ruchu – nabytą lub wrodzoną, z mózgowym porażeniem dziecięcym), kobiety w ciąży oraz kobiety z małymi dziećmi (z wózkami dziecięcymi), osoby starsze i osłabione chorobami, wreszcie osoby o nietypowym wzroście (w tym dzieci).
Przepisy regulujące dostępność architektoniczną
Podstawami prawnymi regulującymi dostępność architektoniczną są:
- Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 dnia kwietnia 1997 r., (art. 32, 69);
- Karta praw podstawowych Unii Europejskiej (art. 21, 26);
- Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych ONZ (art. 9, 20);
- Ustawa o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami z dnia 19 lipca 2019 r., (art. 6, 7);
- Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane, (art. 5, 9);
- Obwieszczenie Ministra Inwestycji i Rozwoju z dnia 8 kwietnia 2019 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia Ministra Infrastruktury w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie.
Przytoczona powyżej Ustawa o zapewnieniu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami przewiduje w art. 6 ust. 1 minimalne wymagania służące zapewnieniu dostępności architektonicznej:
- zapewnienie przestrzeni komunikacyjnych budynków, wolnych od barier poziomych i pionowych,
- instalację urządzeń lub zastosowanie środków technicznych i rozwiązań architektonicznych w budynku, które umożliwiają dostęp do wszystkich pomieszczeń, z wyłączeniem pomieszczeń technicznych (np. windy, podjazdy, platformy, schodołazy),
- zapewnienie informacji na temat rozkładu pomieszczeń w budynku, co najmniej w sposób wizualny i dotykowy lub głosowy (np. tablice tyflograficzne, informacje w alfabecie Braille’a, audioguidy, pętle indukcyjne),
- zapewnienie wstępu do budynku osobie korzystającej z psa asystującego,
- zapewnienie osobom ze szczególnymi potrzebami możliwości ewakuacji lub ich uratowania w inny sposób.
Zamki-muzea w Polsce, które charakteryzują się aktualnie największym stopniem dostępności architektonicznej, to Zamek Królewski w Warszawie, Zamek Królewski na Wawelu oraz Muzeum-Zamek w Łańcucie.
Zamek Królewski w Warszawie
Pod względem dostępności architektonicznej jest to obiekt wzorcowy. Dla osób z dysfunkcją wzroku muzeum udostępnia audiodeskrypcję w formie aplikacji na urządzenia mobilne lub w audioguidach wypożyczanych przy zakupie biletu. Na wystawach cyklicznych oraz na lekcjach muzealnych dostępna jest audiodeskrypcja na żywo. W kasach biletowych można wypożyczyć plany Zamku w formie tablic tyflograficznych oraz opisy sal w alfabecie Braille’a. Prawdziwym hitem są dwie tyflografiki odwzorowujące obrazy Rembrandta z kolekcji Karoliny Lanckorońskiej, wykonane z żywicy syntetycznej, w oparciu o konsultacje z osobami niewidomymi. Osoby z dysfunkcją wzroku mogą wejść do Zamku z psem przewodnikiem.
Z myślą o osobach z dysfunkcją słuchu muzeum przygotowało wraz z Fundacją Polskiego Języka Migowego aplikację na urządzenia mobilne, z opisami sal i eksponatów Zamku w polskim języku migowym – PJM.
Muzeum zaopatrzyło główne wejście do Zamku oraz różnice poziomów na wszystkich piętrach w podjazdy dla wózków. Na wszystkie kondygnacje można dostać się windą. Osoby z dysfunkcją ruchu mają dostęp do specjalnie przystosowanych toalet. Sklep muzealny i punkt informacji mieszczą się na parterze i dostęp do nich nie przedstawia trudności dla nikogo ze zwiedzających.
Grupom z niepełnosprawnością intelektualną muzeum oferuje lekcje muzealne przystosowane merytorycznie do potrzeb uczestników, przy pomocy przeszkolonych edukatorów. Dla osób po kryzysach psychicznych, zwiedzających w grupach zorganizowanych, dostępna jest muzeoterapia – forma terapii poprzez wprowadzenie w fascynujący świat sztuki i historii.
Zamek Królewski na Wawelu
Dostępność architektoniczna na Zamku wawelskim wymaga nadal optymalizacji. Aplikacja „Smok Wawelski” dedykowana dla osób z dysfunkcją wzroku nie jest na razie w pełni funkcjonalna, np. użytkownik nie ma możliwości dostosowania czasu sesji gry do własnych potrzeb. Osoby niewidome mogą natomiast bez przeszkód wchodzić do obiektu z psem asystującym.
W muzeum na Wawelu brakuje tłumaczy polskiego języka migowego oraz przewodników z umiejętnością PJM.
Zamek mieści się na wzgórzu wawelskim nad Wisłą, na wysokości 228 m n.p.m, co może stanowić problem z dostępem dla osób z dysfunkcją ruchu. Najłagodniejszy dostęp do muzeum prowadzi od ul. Kanoniczej, przeznaczonej wyłącznie dla pieszych. Jedynym utrudnieniem są niskie schodki w przejściu bramnym, w Bramie Wazów – tu niezbędna jest pomoc osoby towarzyszącej. W obrębie wzgórza, na drodze i ścieżkach, bariery architektoniczne zostały zniesione. Wózkiem można się dostać z dziedzińca zewnętrznego do Centrum Promocji i Informacji, gdzie mieszczą się punkt informacji, toalety, kasy biletowe, restauracja, kawiarnia i sklepik z pamiątkami; przed wejściem do oddziału Poczty Polskiej w baszcie Złodziejskiej drogę tarasuje jednak wysoki schodek.
Wózkiem można bez przeszkód dostać się na dziedziniec arkadowy, zwany wewnętrznym; tu również zadbano o dostęp do toalet dla osób z dysfunkcją ruchu. Z windy zewnętrznej, prowadzącej na krużganki dziedzińca wewnętrznego, można korzystać jedynie w asyście pracownika obsługi i najlepiej zgłosić to przy zakupie biletu. Stąd jest łatwy dostęp do Prywatnych Apartamentów Królewskich i Reprezentacyjnych Komnat Królewskich; schody do komnat można pokonać przy pomocy platform. Poza tym wózkiem można się dostać na parter Zbrojowni, na wystawę Wawel Zaginiony oraz do Ogrodów Królewskich na dziedzińcu zewnętrznym. Niedostępne dla osób z dysfunkcją ruchu są m.in. Smocza Jama i Baszta Sandomierska, do których prowadzą strome, kręcone schody.
Muzeum-Zamek w Łańcucie
Pod względem dostępności architektonicznej jest to najprzyjaźniejszy na Podkarpaciu zamek zabytkowy dla osób z niepełnosprawnością. Osoby z dysfunkcją wzroku mają prawo do skorzystania z psa asystującego. Mogą skorzystać z systemu audioguidów stacjonarnych oraz mają możliwość zwiedzania sensorycznego niektórych obiektów, m.in. roślin w parku i Storczykarni, w porozumieniu z obsługą obiektu. Informacje w alfabecie Braille’a są dostępne jedynie w wybranych miejscach, m.in. w Ogrodzie Włoskim.
Osoby z dysfunkcją słuchu mogą zamówić przewodnika ze znajomością PJM, ale z kilkudniowym wyprzedzeniem, w czasie rezerwacji zwiedzania. Muzeum udostępnia dodatkowo aplikację z audioguidem w PJM na swojej własnej stronie oraz stronie głusi.tv.
Wizytę osób z dysfunkcją ruchu należy zgłosić telefonicznie lub mailem na etapie planowania. Kasy mieszczą się w budynku Maneżu – ujeżdżalni koni, przy ul. 3 Maja, naprzeciw wejścia do Parku. W drzwiach znajduje się niski próg utrudniający wjazd wózkiem. Ulica między Maneżem a bramą Parku jest wyłożona kostką granitową, po której trudno poruszać się samodzielnie na wózku. Liczący 36 ha powierzchni Park jest dostępny w zasadzie dla wszystkich osób i jedynie drenaże – odpływy wody, biegnące w poprzek alejek, mogą w pewnym stopniu utrudniać poruszanie się wózkiem. Bilet wstępu do Parku można zakupić w biletomacie przy wejściu, płacąc gotówką lub kartą.
Przed wejściem do budynku Zamku znajduje się schodek, ale pracownik dyżurujący przy wejściu może na prośbę przystawić platformę. Do szatni na parterze prowadzą trzy stopnie. Na ekspozycję I i II piętra Zamku można się dostać po klatce schodowej tylko przy pomocy dwóch schodołazów gąsienicowych, ponieważ w budynku nie ma wind. Dlatego w przypadku większej grupy osób poruszających się na wózkach wskazany jest uprzedni kontakt z muzeum. W komnatach Zamku nie wolno korzystać z wózków elektrycznych z uwagi na zabytkowy charakter wnętrz (parkiety na podłodze), ale można pożyczyć wózek ortopedyczny.
Aby dostać się do Stajni z ekspozycją ikon oraz Wozowni z bogatą kolekcją powozów, najlepiej wyjechać wózkiem z Parku na przyległą ulicę i z jej poziomu wjechać po podjeździe do obiektu docelowego. Mankamentem jest brak poręczy bocznych na podjazdach. Obydwa budynki są parterowe, a przejścia w nich są wystarczająco szerokie. Oranżeria jest przyjaźniejsza dla osób z dysfunkcją ruchu: do budynku prowadzi pochylnia przy schodach; wszystkie piętra budynku są skomunikowane windą oraz klatką schodową z podjazdem na wózki. W Oranżerii mieści się pokój wyciszenia dla osób, które potrzebują odreagować napięcia i wypocząć, bez względu na wiek.
Pozostałe zamki z dostępnością architektoniczną
Jak sprawdzić czy dany obiekt zabytkowy posiada przewidzianą przepisami dostępność architektoniczną? Na większości stron internetowych (o ile dla danego zabytku taką stronę stworzono) przewidziano zakładkę „deklaracja dostępu”, w której mieści się zwykle opis dostępności architektonicznej. Większość zamków w Polsce spełnia jedynie minimum wymagań określonych w Ustawie o zapewnieniu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami z 2019 r. Warunki te – oprócz trzech wyżej wymienionych obiektów – deklarują jedynie nieliczne placówki muzealne, m.in.:
- Muzeum Zamkowe w Malborku z oddziałami w Kwidzynie i Sztumie,
- Zamek w Rabsztynie,
- Zamek Krzyżtopór w Ujeździe,
- Zamek Książ w Wałbrzychu,
- Zamek Muzeum Piastów Śląskich w Brzegu,
- Zamek Piastowski w Legnicy – Muzeum Miedzi,
- Zamek Pieskowa Skała (oddział Zamku Królewskiego na Wawelu),
- Muzeum Zamek w Gołuchowie,
- Muzeum Miejskie w Żywcu – Stary Zamek,
- Muzeum Zamek w Dębnie,
- Zamek Książęcy w Oleśnicy,
- Zamek w Szydłowie,
- Zamek krzyżacki w Toruniu.
Dlaczego dostępność architektoniczna w zamkach jest wciąż rzadkością?
Wiąże się to z faktem, że przytoczone powyżej przepisy o dostępności architektonicznej dla osób ze szczególnymi potrzebami kolidują najczęściej z przepisami m.in. Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Zamki to budowle pierwotnie obronne, o charakterze militarnym, których nie przewidziano do zwiedzania, a tym bardziej do spełnienia współczesnych norm dostępności architektonicznej. Nie można np. poszerzać wąskich przejść zamkowych, żeby zmieścił się w nie wózek ortopedyczny czy instalować windy w miejscach, w których zakłóciłaby ona charakter historyczny budynku. Z drugiej strony wpływ na wciąż niski stopień dostępności architektonicznej zamków w Polsce mają skromne fundusze oraz prawdopodobnie polityka zarządu konkretnych placówek muzealnych.
Opracowanie wpisu w ramach odbywanego stażu: Rampowicz Marek
Opracowano na podstawie:
Bogusław Szmygin, „Dostępność architektoniczna obiektów zabytkowych dla osób ze szczególnymi potrzebami”, Warszawa 2022 [plik pdf]
Bohdan Guerquin, „Zamki w Polsce”, Warszawa 1984
https://www.zamek-krolewski.pl
