Mimo licznych kampanii przeciwko przemocy, nadal jest jednak wszechobecna. Według statystyk przemoc domowa maleje w ostatnich latach.
Nowelizacja ustawy o przeciwdziałaniu przemocy
Wdrożenie znowelizowanej 13 stycznia 2023 r. przez Sejm ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie ma doprowadzić do zwiększenia bezpieczeństwa osób doznających przemocy domowej. Jej celem jest również wyjście naprzeciw zobowiązaniom Polski wynikającym z ratyfikacji umów międzynarodowych.
W ostatnich latach wprowadzono kilka zmian w prawie, przyczyniających się do lepszej ochrony ofiar przemocy, w tym kobiet, które doświadczyły przemocy domowej. Było to wykonaniem konwencji stambulskiej. Chodzi m.in. o uruchomienie całodobowej linii dla osób doświadczających przemocy (art. 24 konwencji), wprowadzenie specjalnego trybu przesłuchania osób wykorzystanych seksualnie (art. 56) i instytucji natychmiastowej izolacji sprawcy przemocy domowej (art. 52).
Obowiązki władz co do przemocy wobec kobiet w kontekście ochrony praw człowieka
Kluczowe znaczenie dla RPO, niezależnego organu ds. równego traktowania, ma uznanie – w międzynarodowym i europejskim systemie ochrony praw człowieka – przemocy wobec kobiet ze względu na płeć za skrajną formę dyskryminacji kobiet.
Według danych statystycznych zdecydowaną większość osób dotkniętych przemocą w rodzinie, których ogólna liczba w 2021 r. wyniosła 168 058, stanowiły kobiety (100 417 w porównaniu do 23 832 mężczyzn i 43 809 dzieci). Wśród zatrzymanych przez Policję domniemanych sprawców przemocy w rodzinie zdecydowaną większość stanowili mężczyźni (17 451 w porównaniu do 746 kobiet). Jeśli chodzi o przestępstwo zgwałcenia, to według GUS w 2021 r. 86 mężczyzn i 1066 kobiet padło ofiarą tego przestępstwa.
Przyjęcia instrumentów odpowiadających na wszelkie formy przemocy wobec kobiet wymagają od Polski wiążące narzędzia prawa międzynarodowego i europejskiego, które bazują na szerokim podejściu do zjawiska przemocy motywowanej płcią: konwencja CEDAW, dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/29/UE, czy konwencja stambulska. W odniesieniu do art. 7 tej ostatniej GREVIO wzywa polskie władze do zapewnienia skutecznego, kompleksowego i skoordynowanego ogólnokrajowego zestawu polityk mających na celu zapobieganie i zwalczanie wszelkich form przemocy objętych konwencją stambulską, czemu służyć ma opracowanie i wdrożenie całościowej strategii przeciwdziałania przemocy wobec kobiet we wszystkich formach i przejawach, w tym w wymiarze cyfrowym.
Programowanie tej polityki powinno uwzględniać specyficzną sytuację określonych grup kobiet doświadczających przemocy ze względu na płeć: kobiet romskiego pochodzenia, kobiet starszych, kobiet nieheteronormatywnych, kobiet z niepełnosprawnościami czy kobiet-migrantek. Powinno być przy tym powiązane z krajową strategią równości płci.
Przepisy niespełniające oczekiwań
Niestety, rządowe dokumenty strategiczne dotyczące przeciwdziałania przemocy nie realizują tych postulatów. Taki stan rzeczy – mimo rekomendacji RPO – utrzymuje się od lat. Treść uchwały w sprawie Programu na rok 2023, jak i samego Programu, nie pozwalały na wniosek o zmianie tej praktyki. Okres i zakres programowania polityki przeciwdziałania przemocy domowej wskazują na fragmentaryczną jedynie realizację tego obowiązku.
Nie można przeoczyć, że pełna realizacja powinna wiązać się z wprowadzeniem systemu gromadzenia niezbędnych statystyk i prowadzeniem badań na temat zjawiska przemocy wobec kobiet oraz przemocy domowej. Obecnie funkcjonujące w Polsce rozwiązania są niewystarczające. Nie pozwalają na ocenę w skali rocznej m.in. ogólnej liczby kobiet-ofiar aktów poszczególnych rodzajów przemocy w bliskich związkach (tj. fizycznej, psychicznej, seksualnej i ekonomicznej) popełnianych przez mężczyzn, czy liczby zabójstw, których ofiarą była kobieta, a sprawcą – jej partner/mąż.
Potwierdzają to odpowiedzi otrzymane przez RPO z Ministerstwa Sprawiedliwości oraz Komendy Głównej Policji w związku z prośbą o informacje dotyczące gromadzonych danych na temat zabójstw kobiet.
Relacja pomiędzy ofiarą a sprawcą przemocy w bliskich związkach powinna być odnotowywana w statystykach jako jedna z obowiązkowych zmiennych na wszystkich etapach postępowania karnego. W efekcie polskie organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości osiągają w pełni tylko jeden z trzynastu wskaźników efektywnego gromadzenia danych statystycznych dotyczących zjawiska przemocy wobec kobiet w bliskich związkach.
Analiza skuteczności
Za szczególnie ważną RPO uznaje analizę skuteczności nowo wprowadzonych instrumentów uniemożliwiania kontaktowania się osób stosujących przemoc w rodzinie z osobami dotkniętymi przemocą, tj. nakazu natychmiastowego opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia i/lub zakazu zbliżania się do mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia wobec oprawcy w rodzinie. Niemniejsze znaczenie niż liczba wydanych nakazów lub zakazów, ma monitorowanie zachowań osób, wobec których je wydano.
Dlatego RPO jest zobowiązany za przekazanie wyników monitorowania, czy osoba, wobec której Policja bądź Żandarmeria Wojskowa wydały taki nakaz lub zakaz, przestrzega ich. Odnosi się to też do wydawanych przez prokuratorów środków zapobiegawczych, w tym nakazu natychmiastowego opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia lub zakazu zbliżania się do mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia oraz decyzji sądów co do stosowania wobec osób stosujących przemoc w rodzinie środków karnych lub probacyjnych polegających na obowiązku powstrzymywania się od przebywania w określonych miejscach, kontaktowania się lub zbliżania do pokrzywdzonego, nakazie opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia lub zakazie zbliżania się do mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia.
Miejsca bezpiecznego schronienia
Zwiększenie liczby tego typu placówek zalecił Polsce Komitet Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych w 2016 r.. Do 2021 r., nie odnotowano jednak znaczącej poprawy. GREVIO wezwał Polskę do zapewnienia w całym kraju odpowiednich specjalistycznych usług wsparcia, adresowanych do kobiet-ofiar wszystkich form przemocy, a także ich dzieci. Celem powinno być zapewnienie doraźnej, średnio – i długoterminowej pomocy, w oparciu o wiedzę wyspecjalizowanych służb wspierania kobiet w społeczeństwie.
Do zadań z zakresu administracji rządowej realizowanych obligatoryjnie przez powiat zalicza się tworzenie i prowadzenie specjalistycznych ośrodków wsparcia dla ofiar przemocy w rodzinie. Poważnym problemem jest wciąż niewystarczająca liczba placówek specjalistycznych dla ofiar przemocy, utrudniająca realizację międzynarodowych. W 2021 r. ich liczba wynosiła 37 i zwiększyła się jedynie o 2 w stosunku do roku 2017.
W zakresie zapewnienia osobom dotkniętym przemocą w rodzinie pomocy w ośrodkach wsparcia oraz w ośrodkach interwencji kryzysowej, należy wskazać, że w 2021 r. w całej Polsce działało 17, w tym 12 gminnych ośrodków wsparcia i 5 powiatowych ośrodków; spośród 17 ośrodków, 11 dysponowało miejscami całodobowymi. Można zaobserwować tendencję spadkową liczby tych placówek, gdyż w roku 2015 istniały 24 ośrodki, w 2016 – 22, a w 2017 – 20.
Nowelizacja ustawy o przeciwdziałaniu przemocy
W nowej wersji ustawy, znajdują się między innymi zapisy:
- rozszerzenie dotychczasowych form przemocy domowej tj. przemocy fizycznej, psychicznej i wykorzystywania seksualnego, o dwie kolejne formy tj. przemoc ekonomiczną i cyberprzemoc.
- uregulowanie kwestii dotyczących dzieci będących świadkami przemocy domowej. Będą traktowane jako osoby doznające przemocy domowej.
W dotychczasowych regulacjach, wobec dzieci stosowano narzędzia i metody określone w przepisach prawa, tylko wtedy, gdy bezpośrednio doznawały przemocy ze strony swoich bliskich. Regulacje te są niewystarczające, ponieważ negatywny wpływ na dzieci i młodzież ma zarówno doznawanie przemocy domowej, jak i bycie świadkiem tej przemocy. - utworzenie w gminach grup diagnostyczno-pomocowych, składających się z pracownika socjalnego i policjanta, którzy będą pracować odpowiednio z osobą doznająca przemocy domowej i z osobą tę przemoc stosującą. Dzięki projektowanym zmianom zwiększy się bezpieczeństwo i ochrona osób doznających przemocy domowej, w szczególności poprzez bardziej indywidualne i podmiotowe podejście do procesu wsparcia i pomagania. W dotychczasowych przepisach skład grup roboczych to min. pięciu specjalistów, co nie pozwala na zachowanie podmiotowości i atmosfery zaufania. Zamiast grup roboczych, zostaną utworzone grupy diagnostyczno – pomocowe, w których pracownik socjalny będzie opiekował się osobą doznającą przemocy domowej, a policjant – osobą tę przemoc stosującą. Będą oni mogli wzmacniać swoje działania rozszerzając skład grup o innych specjalistów, np. psychologów, pedagogów, asystentów rodziny czy też terapeutów;
- wprowadzenie do przepisów ustawy programów psychologiczno-terapeutycznych, dzięki którym, obok uczestnictwa w programach korekcyjno-edukacyjnych, osoba stosująca przemoc może powrócić do prawidłowych relacji w środowisku domowym.
(Tutaj już pozwolę sobie na swój komentarz. Osobiście uważam, że może to być skrajnie nieodpowiedzialne, aby ofiara znów mieszkała z osobą przemocową, ponieważ takie osoby, mają zdolność do kamuflowania i manipulacji, więc może to być po prostu niebezpieczne.)
- wprowadzenie przepisów dotyczących osób stosujących przemoc domową, które uporczywie uchylają się od współpracy, w celu zmiany postępowania – w szczególności przez brak współpracy z grupą diagnostyczno-pomocową. W takich przypadkach zespół interdyscyplinarny złoży zawiadomienie o popełnieniu nowego wykroczenia, o którym mowa w art. 66c Kodeksu wykroczeń, zagrożonego grzywną do 5 000 zł albo karą ograniczenia wolności w wymiarze 1 miesiąca. Wprowadzenie możliwości zastosowania sankcji ma spowodować większą mobilizację osób stosujących przemoc domową do zmiany swoich postaw. Za wdrożeniem takiego narzędzia opowiadają się praktycy, zwłaszcza ci, którzy realizują procedurę „Niebieskie Karty”.
Według ustawy, kampanie pomagające zwalczać przemoc domową, mają odbywać się raz na dwa lata.
Patrząc na skalę problemu, jest to zdecydowanie zbyt mała częstotliwość.
Dane statystyczne z ostatnich lat
W 2022 roku funkcjonariusze w kraju wypełnili łącznie 61645 formularzy „Niebieska Karta – A”. Liczba osób, co do których istniało podejrzenie, że były dotknięte przemocą wyniosła ogółem 71631, z czego 51935 stanowiły kobiety, 10982 osoby małoletnie, zaś 8714 mężczyźni.
W 2021 roku dane były zbliżone; formularzy „Niebieska Karta – A” wypełniono ogółem 64250. Wówczas liczba osób, co do których istniało podejrzenie, że są dotknięte przemocą ogółem wynosiła 75761, w tym 55112 stanowiły kobiety, osoby małoletnie 11129, a mężczyźni 9520.
Osoba, której życie lub zdrowie może być zagrożone powinna pamiętać, by jak najszybciej zawiadomić policję, bo szybka reakcja umożliwi nie tylko zapewnienie ochrony, ale także wszczęcie odpowiednich procedur i zabezpieczenie dowodów zdarzenia.
W przypadku doznania obrażeń ciała ofiara powinna zgłosić się do lekarza w celu udzielenia pomocy medycznej. Może także zażądać wystawienia zaświadczenia lekarskiego o przyczynach i rodzaju uszkodzeń ciała doznanych z użyciem przemocy.
Niebieska linia
Osoba doświadczająca przemocy w rodzinie może skorzystać z porady prawnej i wsparcia psychologicznego dzwoniąc pod dostępny całodobowo Ogólnopolski Telefon dla Ofiar Przemocy w Rodzinie „Niebieska Linia” – 800 120 002.
Obecnie policjanci mają możliwość wydać osobie stosującej przemoc nakaz natychmiastowego opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia lub zakazu zbliżania się do mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia. Te nakazy lub zakazy mogą być wydane łącznie i obowiązują od momentu ich wydania, również podczas interwencji.
(W szczególności w wyniku zgłoszenia przez osobę dotkniętą przemocą w rodzinie, kuratora sądowego lub pracownika jednostki organizacyjnej pomocy społecznej, w związku z wykonywaniem ustawowych obowiązków).
Osobie, wobec której wydany zostanie nakaz lub zakaz przysługuje prawo zabrania ze sobą jedynie przedmiotów osobistego użytku i służących do świadczenia pracy oraz będących jej własnością zwierząt domowych. Ma także jednorazową możliwość zabrania z mieszkania w późniejszym terminie swoją własność, w obecności policjanta i po uzgodnieniu terminu z osobą dotkniętą przemocą w rodzinie.
W okresie obowiązywania nakazu lub zakazu policjanci są zobligowani do co najmniej trzykrotnego sprawdzenia, czy są one respektowane. Za niestosowanie się osoby do wydanego przez policję zakazu lub nakazu, kodeks wykroczeń przewiduje karę aresztu, ograniczenia wolności albo grzywny.
Nakaz lub zakaz może być wydawany łącznie – na okres 14 dni – i jest natychmiastowo wykonalny.
Mniejsza liczba ofiar przemocy domowej
W 2021 r. (pierwszym pełnym roku obowiązywania ustawy) policjanci i żandarmi wojskowi wydali nakazy i (lub) zakazy wobec ponad 3,5 tys. sprawców przemocy domowej, rok później już wobec prawie 5 tys. W pierwszych czterech miesiącach 2023 r. liczba nakazów i zakazów zbliżyła się do 2 tys. Ze statystyk policyjnych wynika, że liczba ofiar przemocy domowej zmniejszyła się w ciągu dwóch lat o ok. 16 proc.
Bibliografia: https://bip.brpo.gov.pl/pl/content/rpo-przeciwdzialanie-przemocy-rodzina-program-schmidt-odpowiedz
https://prawo.gazetaprawna.pl/artykuly/8756264,stop-przemocy-domowej.html
Dziękuję za przeczytanie artykułu i zapraszam na mój Instagram: http://instagram.com/comarkaaa
Opracowanie artykułu: Karolina Szylar
