Wiedza dotycząca seksualności osób niepełnosprawnych oparta jest głównie na stereotypach. Osoby z niepełnosprawnością poszukują rzetelnej wiedzy związanej z możliwościami dotyczącymi obszarów funkcjonowania seksualnego. Do stereotypów związanych z niepełnosprawnością należy mit, że niepełnosprawność wyklucza życie seksualne.

Wpływ niepełnosprawności na seksualność

Niepełnosprawność ma istotny wpływ na funkcjonowanie osoby nią dotkniętej. Seksualność jako nierozerwalna część osobowości człowieka wpływa na prawidłowy rozwój osobowości i pozwala na osiągnięcie pełnego dobrostanu. Brak możliwości samorealizacji również w sferze seksualnej może zaburzać lub uniemożliwiać pełnienie ról społecznych. Wpływa też na wycofywanie się osób z  niepełnosprawnością z życia publicznego. Niesie konsekwencje ograniczania aktywności społecznej z powodu występującego u osób niepełnosprawnych zaburzenia poczucia własnej wartości. Obraz własnej osoby związany z różnicami w wyglądzie fizycznym lub zakresem umiejętności, może stanowić przeszkodę w zaspokojeniu potrzeb. Obraz własnego ciała i inne lęki dotykają funkcji płciowych, wywierając głęboki wpływ na samoocenę, mogą prowadzić  do zmienionego postrzegania siebie i zaburzeń depresyjnych, które znacząco zaburzają życie płciowe.

Ograniczenia  osób z niepełnosprawnością dotyczące realizacji potrzeb seksualnych 

Seksualność osób z niepełnosprawnością uwarunkowana jest czynnikami biologicznymi, społeczno-kulturowymi oraz psychicznymi. Osoby z niepełnosprawnością fizyczną mogą posiadać ograniczenia dotyczące realizacji potrzeb seksualnych, co doprowadza do pojawienia się zaburzeń. Często uwarunkowania kulturowe podważają możliwość utrzymywania przez osoby niepełnosprawne intymnych więzi. Wiąże się to z przyjętym stereotypowym obrazem atrakcyjności płciowej. Zmiany w sylwetce osoby niepełnosprawnej mogą powodować poczucie braku przynależności do osób atrakcyjnych seksualnie.

Osoby, które stały się niepełnosprawne po urazie rdzenia kręgowego mają często za sobą bagaż doświadczeń, bycia w związkach, tęsknią za seksem, ponieważ  stanowił ważną część ich życia. Inaczej wygląda sytuacja osób niepełnosprawnych od urodzenia. Ci drudzy często nie potrafią nawiązać erotycznej relacji z drugą osobą i są przez otoczenie, pomimo  swojej dojrzałości płciowej, wciąż traktowani jak małe dzieci.

Doktor Alicja Długołęcka, edukatorka seksualna, wykładowca w Zakładzie Psychoterapii i Rehabilitacji Seksualnej AWF w Warszawie, która prowadziła przez ostatnie lata badania nad życiem seksualnym osób po urazie rdzenia kręgowego, podkreśla, że ignorowanie kwestii seksu to podstawowy błąd terapeutyczny. Według doktor Długołęckiej seksualność w kontekście osób z niepełnosprawnością może być źródłem radości a nie nadużyć.

Możliwości życia seksualnego osób z niepełnosprawnością

Z badań pod kierunkiem prof. Zbigniewa Izdebskiego, przeprowadzonych na 800 osobach z niepełnosprawnością wynika, że 25% badanych jest bardzo zadowolonych ze swojego życia seksualnego, 38% ocenia je „dobrze”, a co drugi mówi, że partner w pełni akceptuje jego niepełnosprawność. Z badań prof. Izdebskiego wynika też, że co piąty klient prostytutki w Polsce jest niepełnosprawny. W niektórych krajach zachodnich niepełnosprawnym instytucjonalnie pomaga się wyładować napięcie u „asystentki seksualnej”.

Asystent seksualny dla osób niepełnosprawnych

W krajach zachodnich osoby niepełnosprawne  mogą skorzysta c z pomocy tzw. asystentki seksualnej. W Holandii Fundacja na rzecz Kontaktów Alternatywnych łączy niepełnosprawnych klientów z asystentkami, a ich usługi dwa razy w miesiącu refunduje państwo. W Szwajcarii seksualnością osób niepełnosprawnych zajmuje się Fabs (Niepełnosprawni i Seksualność), zatrudniając personel świadczący odpłatnie masaże erotyczne dla niepełnosprawnych. W Holandii, Danii czy Szwajcarii niepełnosprawni mogą liczyć na indywidualne doradztwo seksualne, a seksterapeutka lub seksterapeuta może przejść od porad do masażu erotycznego, a od masażu do pełnego stosunku. W Polsce niestety na obecną chwilę takich programów nie ma. Tematykę asystentki seksualnej dla osób z niepełnosprawnością porusza film „Sesje”, w którym przeszkolona do wprowadzania niepełnosprawnych w świat erotycznych doznań terapeutka pomaga sparaliżowanemu od dzieciństwa mężczyźnie, który jest zamknięty  w sztucznym płucu, czyli ciężkiej żelaznej kapsule.

Życie erotyczne osób z niepełnosprawnością

Urazy rdzenia kręgowego, z reguły kończące się unieruchomieniem na wózku inwalidzkim, nie muszą być przeszkodą w uprawianiu seksu. Także wówczas, gdy u mężczyzn powodują trudności z erekcją czy utrzymaniem wzwodu lub osłabienie wrażliwości na bodźce (u obu płci). Są to bowiem objawy, którym można zaradzić farmakologicznie.  Osoby po urazie rdzenia kręgowego  także osiągają satysfakcjonujące życie płciowe.  Niepełnosprawni ruchowo, podobnie jak sprawne osoby, są także w stanie przeżywać orgazm. Nawet pacjenci po całkowitym urazie, których rdzeń kręgowy stracił zdolność przekazywania jakichkolwiek informacji, mogą osiągnąć orgazm. Ale także ci, którym się to nie udaje, przyznają, że są zadowoleni ze swojego życia seksualnego. Z badań prof. Izdebskiego wynika, że co czwarty niepełnosprawny jest bardzo zadowolony ze swojego życia seksualnego, 38% uznało, że jest nieźle, a 50% przyznało, że ich partner w pełni akceptuje niepełnosprawność.

Bariery życia seksualnego osób z niepełnosprawnością ruchową

Główną barierą aktywności seksualnej osób z niepełnosprawnością ruchową są  ograniczenia fizyczne. Mogą to być  trudności w utrzymaniu równowagi, osłabienie siły mięśniowej utrudniające utrzymanie danej pozycji, spastyczność mięśni wywołana nadmiernym ich napięciem. Przyjmowane leki mogą wywoływać działania niepożądane upośledzające odczuwanie przyjemności seksualnej. Będą to leki przeciwdepresyjne, leki nasenne, relaksanty oraz te zmniejszające spastyczność.

Problemom przeszkadzającym udanemu życiu seksualnemu można zaradzić

U części osób niepełnosprawnych ruchowo  pojawiają się  nowe punkty erogenne co oznacza, że nie musi dojść do klasycznego stosunku, aby osiągnęli  satysfakcję. Neuroplastyczność może zapewniać wzrost czułości w obszarach ciała, które zachowały czucie. Istnieją przykłady, gdy stymulacja np. kolan, doprowadza do orgazmu. Większości problemów stojących na przeszkodzie do udanego seksu zawsze można zaradzić. Kobiety po całkowitym urazie mogą osiągnąć orgazm przez stymulację łechtaczki, szyjki macicy lub pochwy, nawet jeśli uraz rdzenia kręgowego dotyczy jednego obszaru, funkcjonowanie pozostałych może zostać zachowane. Jeśli penetracja waginy jest dla kobiety bolesna może pomóc wibrator lub inne techniki. Przy szybkim męczeniu się można stosować pozycje, niewymagające większego wysiłku fizycznego lub sięgnąć po wibrator. Warto przestrzegać regularnych godzin wypróżniania, by zmniejszy ryzyko podczas stosunku. Jeśli konieczny jest cewnik, można na czas stosunku przykleić go taśmą lub przesunąć, by podczas uprawiania seksu nie uległ uszkodzeniu. Pomocne bywają też leki przeciwskurczowe i środki nawilżające waginę. Bywa, że dokuczające objawy ustępują pod wpływem ciepła, wtedy przed stosunkiem można zastosować gorące kompresy lub wziąć wspólną kąpiel.

Drogi  osiągania satysfakcji seksualnej osób z uszkodzonym rdzeniem kręgowym

Fizyczne podniecenie związane z lubrykacją pochwy i wzwodem łechtaczki u kobiety, a erekcją u mężczyzny pojawia się dzięki dwóch odrębnym drogom: psychogennej (wywołanej fantazjowaniem lub bodźcami wzrokowymi) i odruchowej (wynikające z kontaktu fizycznego okolicy genitalnej).  Drogi te w warunkach prawidłowych współdziałają. Podczas podniecenia psychogennego informacja przekazywana jest z mózgu poprzez rdzeń kręgowy do nerwów okolicy genitalnej. Pacjenci po urazie powyżej poziomu Th11 zazwyczaj nie miewają erekcji ani lubrykacji psychogennych. Nawet jednak bez tych odpowiedzi pacjenci po urazie rdzenia kręgowego często odczuwają podniecenie tak jak ludzie, którzy nie przeszli urazu. Zdolność odczuwania ukłucia i lekkiego dotyku pozwala przewidywać zdolności do psychogennego podniecenia u pacjentów obu płci.

Psychogenne i odruchowe osiąganie satysfakcji

Droga odruchowa aktywuje przywspółczulny układ nerwowy w odpowiedzi na uczucie dotyku. Bierze w tym udział odruch przebiegający na poziomie rdzenia kręgowego, bez udziału mózgu. Kobiety po uszkodzeniu rdzenia powyżej Th11 mogą być niezdolne do przeżywania psychogennej lubrykacji pochwowej, ale mogą zarazem mieć zachowaną lubrykację na poziomie odruchowym. Podobnie nawet jeśli zdolność mężczyzny do psychogennych erekcji po podnieceniu psychogennym zostanie utracona po urazie rdzenia na wysokim poziomie, może on zachować możność erekcji spontanicznych bądź odruchowych. Przebiegające w ten sposób erekcje mogą pojawiać się przy braku podniecenia psychicznego podczas dotykania prącia bądź ocierania się o nie, ale nie trwają długo i ogólnie ustępują przy usunięciu drażniącego bodźca. Odruchowe wzwody mogą po urazie rdzenia pojawiać się częściej. Odwrotnie uraz poniżej poziomu S1 uszkadza erekcje odruchowe, ale nie psychogenne. Ludzie z w pewnym stopniu zachowanym czuciem w dermatomach S4 i S5 oraz wykazujący skurcz dna miednicy w odpowiedzi na ucisk na łechtaczkę bądź żołądź prącia zazwyczaj są zdolni do odczuwania erekcji albo lubrykacji odruchowych. Jak inne odruchy, odruchowa odpowiedź seksualna może zostać stracona bezpośrednio po urazie, ale wrócić z czasem.

Zdrowie seksualne a rehabilitacja seksualna

Osoby z  niepełnosprawnością żyją w związkach i mają dzieci, jednak w Polsce temat życia seksualnego nadal stanowi tabu, także w środowisku lekarzy i rehabilitantów. Zdrowie seksualne to stan fizycznego, emocjonalnego, psychicznego i społecznego dobrego samopoczucia związanego z seksualnością. W związku z tym rehabilitacja powinna uwzględniać także rehabilitację seksualną. Jest wówczas uzupełnieniem kompleksowego podejścia do terapii osób niepełnosprawnych.  Aby proces rehabilitacji seksualnej przebiegał prawidłowo, niezbędne jest rozpoznanie oczekiwań osób z   niepełnosprawnością.

Badania oczekiwań osób z  niepełnosprawnością

W badaniach zarówno  grupa fizjoterapeutów  jak i grupa niepełnosprawnych podkreślają istotną rolę bliskości seksualnej w życiu człowieka. Wśród badanych  osób żyjących z niepełnosprawnością  67%  inicjację seksualną odbyło już po zaistnieniu niepełnosprawności. Wynik ten przełamuje mit mówiący o braku możliwości prowadzenia życia seksualnego przez osoby niepełnosprawne. W badaniach (Adamczyk J.G., Kocyk S., Boguszewski D.) zapytano ankietowanych, jaki zakres działań powinna obejmować rehabilitacja seksualna. Wśród najczęściej wskazywanych potrzeb przez niepełnosprawnych pojawiło się indywidualne dostosowywanie odpowiednich pozycji seksualnych.

 

Informowania osób niepełnosprawnych o ich możliwościach seksualnych

Ankietowani podkreślają duże znaczenie działań dążących do przełamywania mitów, lęków i stereotypów oraz istniejącą potrzebę informowania społeczeństwa o problematyce związanej z seksualnością osób niepełnosprawnych, a także konieczność  informowania samych osób niepełnosprawnych o ich możliwościach seksualnych.

41% ankietowanych podkreśla bardzo ważną rolę rehabilitacji seksualnej w procesie usprawniania osób niepełnosprawnych. Natomiast 86%  nie spotkało się w trakcie procesu rehabilitacji z informacjami dotyczącymi zakresu ich możliwości seksualnych. Według tych którzy mieli kontakt z rehabilitacją seksualną, zdobyte wiadomości nie były wystarczające. Osoby określające, że na obecną chwilę nie posiadają wystarczającej wiedzy odnośnie swoich możliwości seksualnych, wskazują na bardzo ważne znaczenie rehabilitacji seksualnej.

Rola rehabilitacji seksualnej

Rola rehabilitacji seksualnej polega na poszerzaniu wiedzy w zakresie możliwości seksualnych osób niepełnosprawnych. 2/3 spośród badanych osób, samodzielnie poszukiwało informacji dotyczących aktywności seksualnej osób niepełnosprawnych. Zaobserwowano, że osoby, które określiły, że na obecną chwilę nie posiadają wystarczającej wiedzy odnośnie swoich możliwości seksualnych również wskazują na bardzo ważne znaczenie rehabilitacji seksualnej. Najczęściej wybieranym źródłem do samodzielnego zgłębiania tematyki w tym zakresie jest Internet. Tylko co trzeci badany korzysta z książek oraz czasopism medycznych.

Problematyka seksualności osób z niepełnosprawnością

Problematyka seksualności osób niepełnosprawnych nabiera coraz większego znaczenia. Większość opracowań w tym zakresie opiera się na badaniach ankietowych, które jako dane deklaratywne mogą nieco różnić się od stanu faktycznego, szczególnie w tak drażliwych kwestiach, jak życie seksualne. Do tej pory jednak nie ma zgody co do adekwatnych wskaźników zdrowia seksualnego.

Stereotypy postrzegania życia seksualnego osób niepełnosprawnych

Stereotyp postrzegania osób niepełnosprawnych jako niezdolnych do podjęcia bądź kontynuowania satysfakcjonującego życia seksualnego należy uznać za mit. Wyniki badań potwierdzają, że jednym z podstawowych celów oddziaływania rehabilitacji seksualnej jest konieczność przełamywania mitów, lęków i stereotypów. Rehabilitacja seksualna powinna być skierowana nie tylko do samych osób niepełnosprawnych, ale również ich partnerów, gdyż to ich zaangażowanie w znacznym stopniu decyduje o satysfakcji życia seksualnego i skuteczności rehabilitacji seksualnej.

Cele rehabilitacji seksualnej osób z niepełnosprawnością

Celem usprawniania osób żyjących z niepełnosprawnością w procesie rehabilitacji może być zwiększona gotowość do podjęcia pracy zawodowej, ale także możliwość skutecznej rehabilitacji seksualnej. Rehabilitacja ta musi się odnosić do konkretnych działań usprawniających, na przykład poprawy funkcjonowania mięśni dna miednicy, mających duży wpływ na możliwość odbywania stosunku i osiągania orgazmu oraz podnoszenie ogólnej sprawności fizycznej.

Problemy rehabilitacji seksualnej osób z niepełnosprawnością

Problemem w rehabilitacji może być fakt, że do jej prowadzenia potrzebni są odpowiednio wykwalifikowani specjaliści. Odpowiednie postępowanie w przypadku zaburzeń seksualności musi być zindywidualizowane i poza seksuologią obejmować wiele dziedzin: neurologię, ortopedię, rehabilitację medyczną, psychologię. Nie może ona kształtować się tylko i wyłącznie w oparciu na wiedzy podręcznikowej. Konieczne jest włączenie samych zainteresowanych, czyli osób niepełnosprawnych.

Co drugi badany członek personelu medycznego – lekarz, rehabilitant, fizjoterapeuta, pielęgniarka, położna, przyznali, że nie posiadają. odpowiednich kwalifikacji do pracy z osobami niepełnosprawnymi. Badania przeprowadzone w grupie fizjoterapeutów wskazują , że nie posiadają oni odpowiedniej wiedzy i umiejętności, by kompetentnie prowadzić proces rehabilitacji seksualnej. Złe leczenie z kolei wiąże się z dużym ryzykiem obniżenia jakości życia chorego.

Problematyka seksualności osób niepełnosprawnych wśród personelu medycznego

Problematyka zaburzeń seksualnych jest tematem bardzo intymnym i trudnym przede wszystkim dla pacjenta, ale również dla lekarza czy terapeuty. Wynika to z braku odpowiedniego programu nauczania na uczelniach wyższych, braku specjalizacji w zakresie fizjoterapii, a także niedostatecznej liczby przedsięwzięć edukacyjnych w zakresie rehabilitacji seksualnej. Jednym z nielicznych wyjątków są szkolenia dla personelu medycznego organizowane przez Fundację Aktywnej Rehabilitacji, w trakcie których porusza się problematykę seksualności osób niepełnosprawnych. Fundacja Aktywnej Rehabilitacji szkoli instruktorów z zakresu seksuologii.  Trenerzy to osoby, które same są niepełnosprawne, docierają one do osób po wypadku  jeszcze w szpitalu i dzielą się swoimi doświadczeniami. Informują o obozach rehabilitacyjnych organizowanych przez FAR. Odpowiadają też na pytania dotyczące seksu po wypadku.

Zdrowie seksualne i satysfakcja z życia seksualnego

70% badanych osób z niepełnosprawnością  nigdy nie spotkało się z terminem „rehabilitacja seksualna”. W tej sytuacji trudno oczekiwać, by mieli oni możliwość wyrobienia sobie zdania na ten temat, a zapewnienie dostępu do wiedzy jest podstawą rehabilitacji seksualnej. Zdrowie seksualne i satysfakcja z życia (także seksualnego) są czynnikami mocno związanymi z poziomem sprawności. Dwie trzecie badanych inicjację seksualna odbyło już po zaistnieniu niepełnosprawności. Może to świadczyć o stosunkowo dobrym stanie zdrowia i możliwościach ruchowych ankietowanych, gdyż jak wynika z badań największy odsetek osób niepełnosprawnych aktywnych seksualnie występuje wśród osób poruszających się samodzielnie na własnych nogach lub na wózku. Taki stan rzeczy wymaga od nich odpowiedniej sprawności ruchowej i fizycznej.

Znaczenie rehabilitacji seksualnej osób z niepełnosprawnością

O znaczeniu rehabilitacji seksualnej przekonuje fakt wysokiej oceny znaczenia kontaktów seksualnych w życiu codziennym i w związku. Jako istotny element widzi to 70% ankietowanych niepełnosprawnych. Wyniki te korespondują z innymi, wedle których seks jako ważną składową związku partnerskiego widziało 65% respondentów. 45% niepełnosprawnych nie widzi potrzeby włączenia poradnictwa seksualnego w proces leczenia. Dane te przekonują, że 68% badanych widzi to jako ważny lub bardzo ważny element rehabilitacji, a jedynie 5% jako nieistotny. Świadczyłoby to o pozytywnych zmianach zachodzących w postrzeganiu niepełnosprawności, własnych potrzeb, praw i możliwości związanych z usprawnianiem.

Rehabilitacja seksualna w procesie usprawniania osób z dysfunkcjami ruchowymi

Badana grupa niepełnosprawnych, podkreślając ważną rolę rehabilitacji seksualnej w procesie usprawniania osób z dysfunkcjami ruchowymi, wskazuje na brak realizacji jej treści w trakcie korzystania z zabiegów z zakresu fizjoterapii. Powszechna wiedza dotycząca seksualności osób niepełnosprawnych oparta jest na stereotypach. Ich przełamywanie powinno być jednym z głównych celów rehabilitacji seksualnej.

Osoby niepełnosprawne wiedzy na temat rehabilitacji seksualnej poszukują często z niepewnych źródeł, czego przyczyną może być nieprzygotowanie lekarzy czy fizjoterapeutów. Większość badanych nie spotkała się z problematyką rehabilitacji seksualnej. Należy zatem rozszerzyć oferty szkoleń dla pracowników służby zdrowia wobec których oczekuje się, że będą  pierwszym źródłem wiedzy w zakresie seksualności swoich pacjentów.

Edukacja i poradnictwo dotyczące seksualności osób z niepełnosprawnością

Edukacja i poradnictwo dotyczące seksualności powinno należeć do kontynuacji leczenia po urazie rdzenia kręgowego, w takim samym stopniu  jak psychoterapia i aktywności społeczne. Działania te pomagają polepszyć umiejętności  budowania relacji. Odpowiednia rehabilitacja seksualna powinna brać pod uwagę całość osoby,  jej relacje oraz samoocenę. Poradnictwo seksualne obejmuje nauczanie technik radzenia sobie z objawami depresyjnymi i stresem oraz kierowanie większej uwagi na zachowane odczuwanie wrażeń podczas aktywności seksualnej. Edukacja ta obejmuje też informacje na temat płodności, pomocniczych przyrządów, służących do przyjmowania odpowiedniej pozycji. Poradnictwo seksualne doradza też w takich problemach jak nietrzymanie zwieracza czy dysrefleksja autonomiczna (nagły wzrost ciśnienia krwi występuje wtedy, gdy coś się dzieje z ciałem poniżej poziomu uszkodzenia ciała).

Edukacja i poradnictwo po wypisie ze szpitala osób z uszkodzonym rdzeniem kręgowym są szczególnie ważne, ponieważ seksualność stanowi jedną z najczęściej zaniedbywanych sfer życia w długoterminowej rehabilitacji po uszkodzeniu rdzenia. Opiekunowie medyczni często powstrzymują się od poruszania tego tematu z powodu poczucia zawstydzenia bądź braku przygotowania. Klinicyści powinni zachować ostrożność w poruszaniu tego tematu, gdyż pacjenci mogą czuć się niekomfortowo bądź niegotowi do poruszania tematyki seksualności. Jednak wielu pacjentów czeka, aż temat zostanie poruszony przez osoby organizujące ich opiekę.

Bibliografia:

• Adamczyk J.G., Kocyk S., Boguszewski D., Oczekiwania osób niepełnosprawnych i fizjoterapeutów wobec rehabilitacji seksualnej,
• Długołęcka A., Seksualność osób niepełnosprawnych fizycznie — wstępna diagnoza problemów,
• Gorajewska D. (red.)., Fakty i mity o osobach z niepełnosprawnością,
• Ostrowska A. (red.)., O seksualności osób niepełnosprawnych.